الوافی (کتاب)

الوافی

اطلاعات کتاب
نویسنده	ملا محسن فیض کاشانی
موضوع	روایات اهل بیت
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۲۶ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علی علیه‌السلام

اَلْوافی، کتابی حدیثی به زبان عربی اثر فیض کاشانی است. این کتاب دربرگیرنده تمام احادیث کتب اربعه شیعه و اولین جامع حدیثی در دوره متأخران است. فیض کاشانی در این کتاب سعی کرده است علاوه بر جمع آوری روایات، شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد. این کتاب که دارای چهارده باب است به جهت امتیازات و ویژگی‌هایی همواره مورد توجه عالمان متأخر بوده و شروح و حواشی فراوانی بر آن نگاشته‌اند.

درباره مؤلف

محمد بن مرتضی بن محمد، معروف به ملا محسن کاشانی و ملقب به فیض است. او ـ که محدث، فیلسوف، عارف، فقیه و ادیب بود ـ در ۱۴ صفر سال ۱۰۰۷ق به دنیا آمد و در ۲۲ ربیع‌الثانی سال ۱۰۹۱ق‌ دار دنیا را وداع گفت و در کاشان به خاک سپرده شد.

علت نام‌گذاری

مؤلف می‌نویسد: من آن را «الوافی» نامیدم؛ زیرا در زمینه آوردن روایات و مباحث مهم و نیز تبیین جمله‌های مبهم احادیث، حقّ مطلب را به طور کامل وفا نموده و به جای آورده است.

تاریخ تألیف

مؤلف برای نوشتن این اثر نه سال و یک ماه وقت گذاشته و در سال ۱۰۶۸ ق، آن را به اتمام رسانده است.

انگیزه نگارش

وی، در مقدمه‌ای که بر کتاب نگاشته، انگیزه خود را از تألیف این گونه بیان می‌کند:

1. هیچ یک از کتب اربعه به تنهایی برای مراجعه کننده کافی نیست، زیرا برخی از روایات مهم، در آنها ذکر نشده است.
2. مراجعه به این کتب و به دست آوردن روایات مورد نظر، بسیار مشکل است، زیرا عنوان ابواب دچار اختلاف و ناهمگونی است. (برخی از احادیث را در باب مناسب خود نیاورده و در جای دیگری ثبت کرده‌اند. گاهی بین روایاتی که تفریق بین آنها بهتر بود، جمع کرده‌اند و یا بالعکس، روایاتی را که در مورد موضوع واحد هستند و باید در یک باب جمع آوری شوند، در چند باب آورده‌اند).
3. برخی از روایات، در کتب اربعه تکرار شده‌اند و این سبب ضخامت و حجم فراوان آنها شده است.

محتوای کتاب

کتاب الوافی، دارای یک مقدمه و چهارده کتاب و یک خاتمه است. تعداد بابهای آن، بر طبق شمارش آقا بزرگ، ۲۷۳ باب و شماره احادیث آن، به حدود پنجاه هزار حدیث می‌رسد.

این کتاب، مشتمل بر تمام احادیث موجود در کتب اربعه شیعه (الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الاستبصار) می‌باشد. فیض، در این کتاب، علاوه بر جمع آوری این روایات، سعی کرده است تا متون روایات را شرح و مشکلات موجود در آنها را برطرف سازد.

مقایسه با سایر جوامع حدیثی

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی

عناوین کتاب

خاتمه الوافی، در اسناد حدیث‌های تهذیب و استبصار و من لایحضره الفقیه است که ملا محسن برای سهولت مراجعه، اسامی را به ترتیب الفبا تنظیم نموده است و برای رعایت اختصار، اسامی برخی از راویان را به صورت مختصر آورده است.

انتقادات فیض به کتب اربعه

مؤلف، در مقدمه، کتب اربعه را مورد نقد قرار داده و ضرورت تدوین یک کتاب حدیثی را اعلام می‌دارد.

کتاب کافی: فیض کاشانی، ضمن آنکه کتاب الکافی را به‌خاطر در بر داشتن اصول و خالی بودن از زواید، شریف‌ترین، موثق‌ترین، کامل‌ترین و جامع‌ترین کتب اربعه می‌داند، مشکلات زیر را برای آن برمی‌شمارد:

1. در ذکر بسیاری از احکام، سستی به عمل آمده و بابهای آن تمام و کامل نیست.
2. برخی موارد به ذکر یکی از دو طرف روایات - که شبهه تعارض در مورد آنها وجود دارد- بسنده شده و خلاف آن نیامده است.
3. مبهمات و مشکلات احادیث، بدون شرح رها گردیده است.
4. در برخی از کتب و ابواب و روایات آن، ترتیب نیکویی به کار نرفته و بسا حدیثی در غیر باب آن آمده است.

کتاب من لایحضره الفقیه: فیض، در ادامه، به مشکلات کتاب من لایحضره الفقیه می‌پردازد و می‌گوید: کتاب فقیه، در بیشتر موارد یادشده مانند الکافی است، جز اینکه:

1. از احادیث مربوط به اصول عقاید خالی است.
2. ابواب و فصول بیشتری را جا انداخته است.
3. چه بسا در آن، حدیث با کلام مؤلف اشتباه شده و سخن وی در دنباله حدیث با حدیث خلط می‌شود.
4. احادیث مرسل آن، بسیار و اسناد مورد اهمال آن نیز فراوان است.

کتاب تهذیب الاحکام: مؤلف، درباره تهذیب الاحکام نیز چنین اظهار نظر می‌کند: تهذیب الاحکام، گر چه جامع احکام است و تقریباً تمام احادیث احکام، در آن وارد گردیده، لکن از جهت خالی بودن از احادیث مربوط به اصول عقاید، مانند فقیه است. وی، علاوه بر این، به وجود مشکلات زیر در کتاب تهذیب الاحکام اشاره می‌کند:

1. اشتمال بر تأویلات دور از واقع و جمع نادرست میان روایات متعارض.
2. جدا کردن احادیثی که جا دارد یکجا گرد آید و کنار هم آوردن احادیثی که شایسته است جدا شود.
3. قراردادن بسیاری از اخبار در محل نامناسب و کوتاهی در ذکر احادیث در جای خود.
4. دارای تکرارهای ملال آور و طولانی کردن بابها با عنوان‌های کوتاه.

کتاب الاستبصار: وی، در ادامه می‌گوید: الاستبصار نیز پاره‌ای از تهذیب الاحکام است که از آن استخراج گردیده و به ذکر اخبار مخالف و معارض اقتصار ورزیده و در جمع بین آنها با استمداد از احادیث قریب و غریب، کوشیده است. صاحب الوافی، در ادامه، از تلاش مشایخ سه‌گانه، در نقل احادیث و گردآوری اخبار پراکنده، قدردانی می‌کند و می‌گوید: انصاف این است که جمع میان آنچه انجام داده‌اند و آنچه واگذاشته‌اند، کاری ناممکن، بلکه از توان بشر خارج است. به‌هر حال، آنها وظیفه خود را انجام داده‌اند و آنچه باقی مانده، بر عهده آنان نبوده است. مؤلف، قبل از وارد شدن در اصل مقصود، سه امر را مقدم داشته و در مورد آنها توضیح داده و آن سه امر عبارتند از: طریق شناسایی علوم دینی، راه شناسایی اسناد حدیث‌ها و اصطلاحات و قواعد به کار گرفته شده در کتاب.

امتیازات و ویژگی‌ها

پژوهش‌های پیرامون کتاب

کتاب الوافی از گذشته مورد توجه عالمان شیعه بوده و پژوهش‌های متعددی پیرامون آن صورت گرفته است:

شروح و حواشی

معجم، منتخب، مستدرک و فهرست

1. المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب الوافی، علی رضا برازش.
2. الشافی المنتخب من الوافی، محمد محسن بن مرتضی فیض کاشانی(۱۰۰۷- ۱۰۹۱ ق)؛ نویسنده، آن را با حذف احادیث معارض، مکرر و اسانید راویان، از کتاب الوافی استخراج و به ذکر محکمات بسنده نموده است. مولف، الشافی را در دو جزء و هر یک شامل دوازده کتاب با ابواب متعدد تدوین کرده است.
3. نوادر الأخبار (نوادر فیض)؛ فیض پس از گزینش الشافی از کتاب الوافی، تکمله و مستدرکی هم برای الشافی نوشته و آن را نوادر نامیده است. وی، محکمات روایات موجود در غیر کتب اربعه را که در الوافی و الشافی نیامده، در نوادر گرد آورده است. شیخ حسین عصفوری آن را با اسم الحدائق النواظر به اتمام رسانیده است.
4. مستدرک الوافی، محمد هادی بن مرتضی، نوه برادر فیض کاشانی.
5. فهرست الوافی، علم الهدی، محمد بن محسن فیض کاشانی(م ۱۱۱۵ ق).

پیوند به بیرون

پانویس

منابع

• فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، الوافی، اصفهان، مکتبة أمیرالمؤمنین، ۱۳۶۵ش.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، بیروت، دارالاضواء.
• میرجلیلی، علی محمد، سیری در کتاب الوافی، علوم حدیث، بهار ۱۳۸۷ - شماره ۴۷.